Γάμος Ανηλίκων: σύγχρονες προκλήσεις και έννομη προστασία

Δημοσιεύτηκε στο The Safia Blog στις 26 Δεκεμβρίου 2018

από την Καλλιόπη – Άννα Βακαλοπούλου ( απόφοιτος 2017), ερευνήτρια στην ομάδα «Διεθνές & Ευρωπαϊκό Δίκαιο»

 

Εισαγωγή

Η παρούσα έρευνα εξετάζει το ζήτημα της τέλεσης γάμου μεταξύ ανηλίκων ή μεταξύ ενός ανηλίκου και ενός ενήλικα ανά την υφήλιο. Ο «πρόωρος γάμος» (early marriage) όχι μόνο θεωρείται ως παραβίαση των θεμελιωδών ανθρωπίνων δικαιωμάτων, αλλά και ως μία μορφή δουλείας (modern slavery). Από τα μέσα του 20ουαιώνα, σημειώθηκαν στα κράτη, είτε σε εθνικό είτε σε διεθνές επίπεδο, οι πρώτες προσπάθειες περιορισμού του εν λόγω γάμου με σταδιακή αύξηση του νόμιμου κατώτατου ορίου ηλικίας και με κοινωνική μέριμνα και ενημέρωση. Ταυτόχρονα, ωστόσο, η διεθνής κοινότητα προβληματίζεται απέναντι στην ευρεία τέλεση γάμων βάσει τοπικών εθίμων, που έρχονται σε αντίθεση με τις υπογεγραμμένες διεθνείς συμφωνίες και τις εθνικές νομοθεσίες. Και τούτο διότι, διεθνώς, το έθιμο αναγνωρίζεται ως ισότιμη πηγή δικαίου με το νόμο. Στο πλαίσιο αυτό διερευνάται η αποτελεσματικότητα και η πραγματική ανάγκη θέσπισης σχετικών νομοθεσιών, ενώ διχογνωμία υπάρχει και ως προς την ανάγκη ποινικοποίησης του γάμου ανηλίκων. Η έρευνα καταλήγει στην κρίση, ότι τα τελευταία χρόνια το φαινόμενο έχει περιοριστεί σημαντικά, παρ’ όλα αυτά οι συστηματικές προσπάθειες πρέπει να συνεχιστούν. Η έρευνα χωρίζεται σε 3 ενότητες. Η πρώτη αναφέρεται στον ορισμό του «γάμου ανηλίκων». Στη δεύτερη σημειώνονται οι σημαντικότερες διεθνείς συμφωνίες και τα άρθρα που συνήθως παραβιάζονται με τα συνακόλουθα δικαιώματα. Στην τρίτη ενότητα εξετάζεται η παρούσα κατάσταση και οι νομοθεσίες υπό το φως κυρίως της διαμάχης εθίμου και νόμου και ασκείται κριτική στο έργο των απανταχού νομοθετών.

Ι. Ορισμός

Ο «γάμος ανηλίκων» έχει οριστεί από το Ταμείο των Ηνωμένων Εθνών για τον Πληθυσμό ως εκείνος που περιλαμβάνει ένα άτομο κάτω των 18 ετών (UNFPA 2005). Είναι μία πράξη που πρωτίστως θίγει το γυναικείο φύλο και τελείται κυρίως στην Υπο-σαχάρια Αφρική και τη Νότια Ασία. Συνολικά υπολογίζεται ότι περίπου 720 εκατομμύρια γυναίκες έχουν παντρευτεί πριν τα 18, ενώ  250 εκ. πριν τα 15 έτη.

Ο «γάμος ανηλίκων» συνορεύει εννοιολογικά με τον «αναγκαστικό γάμο» (forced marriage), καθώς σχεδόν ποτέ δεν δίνεται η συγκατάθεση του έφηβου κοριτσιού για τον γάμο. Συχνά ο γάμος είναι μία συμφωνία τον γονέων ή παππούδων με τον γαμπρό και την οικογένειά του, πολλές φορές ήδη από τη γέννηση του κοριτσιού. Σε αυτό το σημείο αξίζει να αντιδιαστείλουμε τον παραπάνω ορισμό με εκείνον του γάμου μεταξύ ενηλίκων ως «ελεύθερη και ηθελημένη δήλωση βούλησης δύο προσώπων να ιδρύσουν μια μόνιμη και διαρκή συμβίωση». Οι παραπάνω έννοιες δεν πρέπει να συγχέονται με τον «κανονισμένο γάμο» (arranged marriage), γνωστό ως «προξενιό» στην ελληνική παράδοση, στον οποίο τα μέρη απλώς έρχονται σε επαφή μέσω κοινών γνωστών και λαμβάνουν ελεύθερα την απόφαση σύναψης ή όχι γάμου.

ΙΙ. Διεθνείς Συμβάσεις – Προσβολή Δικαιωμάτων

Ο «γάμος ανηλίκων» χαρακτηρίζεται ως μία μεροληπτική πράξη, η οποία εμποδίζει την ανάπτυξη και την ευημερία εκατομμυρίων κοριτσιών. Ταυτόχρονα, η πρακτική προσβάλλει πληθώρα θεμελιωδών δικαιωμάτων που αναγνωρίζονται και προστατεύονται από αρκετά διεθνή κείμενα.

Αναφορικά με την «κατάλληλη ηλικία» σύναψης γάμου, αυτή στοιχειοθετείται στην Οικουμενική Διακήρυξη για τα Δικαιώματα του Ανθρώπου του 1948 (άρθρο 16 παρ.1), στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα του 1966 (άρθρο 23 παρ.2) και στο Αμερικανικό Σύμφωνο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του 1969 (άρθρο 17 παρ.2). Πιο συγκεκριμένα, κατώτατο όριο ηλικίας στα 18 χρόνια θεσπίζουν ο Αφρικανικός Χάρτης για τα Δικαιώματα και την Ευημερία του Παιδιού του 1990 (άρθρο 21) και το σχετικό Πρωτόκολλο για τα Δικαιώματα των Γυναικών στην Αφρική του 2003. Το τελευταίο μάλιστα δηλώνει την προτίμηση στους μονογαμικούς γάμους. Επίσης, αναφερόμενη ξεκάθαρα για πρώτη φορά στο όρο “γάμος ανηλίκων”, η Σύμβαση για την Εξάλειψη Όλων των Μορφών Διάκρισης εναντίον των Γυναικών του 1979 [CEDAW] απαγορεύει τον αρραβώνα και το γάμο με ανηλίκους, ενώ θεσπίζει τα 18 χρόνια ως κατώτατο όριο. Ταυτόχρονα την ανάγκη θέσπισης τέτοιου ορίου τόνισε και η Διακήρυξη του Πεκίνου και Πλατφόρμα Δράσης του 1997.

Όσον αφορά στην «ελεύθερη και πλήρη συναίνεση» των αντισυμβαλλομένων στον γάμο, αυτή αναφέρεται στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 16 παρ.2), στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα (άρθρο 23 παρ.3), στο Αμερικανικό Σύμφωνο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα (άρθρο 17 παρ.3), στη CEDAW (άρθρο 16 παρ.1 περ. b), στον Αραβικό Χάρτη για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του 2004 (άρθρο 33), στο Σύμφωνο των Ηνωμένων Εθνών για τη Συναίνεση στο Γάμο, το Κατώτατο Όριο Ηλικίας και την Εγγραφή των Γάμων του 1962 (άρθρο 1) και στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα του 1966 (άρθρο 10 παρ.1). Σε φανερή παραβίαση βρίσκεται η Αιθιοπία, όπου το 85% των κοριτσιών δεν έχει δώσει τη συναίνεσή του.

Αρκετές από τις παραπάνω συμφωνίες, καθώς επίσης και το Ευρωπαϊκό Σύμφωνο για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα του 1953, κατοχυρώνουν μεταξύ άλλων και την απαγόρευση κάθε διάκρισης μεταξύ των φύλων. Χωρίς να αποκλείεται η τέλεση γάμων και για ανήλικα αγόρια, το φαινόμενο εδράζεται στην ανισότητα των δύο φύλων με τους γάμους κοριτσιών να είναι πενταπλάσιοι από αυτούς που αφορούν και αγόρια (UNICEF 2014).

Στο πλαίσιο αυτό το Παναφρικανικό Συνέδριο εναντίον της σεξουαλικής εκμετάλλευσης χαρακτηρίζει το γάμο ανηλίκων ως μορφή «σεξουαλικής κακοποίησης», ενώ η Ευρωπαϊκή Ένωση με την Οδηγία 2011/36/EU ως μορφή εμπορίου λευκής σαρκός. Επεκτείνοντας μάλιστα τις μορφές κακοποίησης, υπό τη Σύμβαση του Συμβουλίου της Ευρώπης το 2014 το Συνέδριο της Κωνσταντινούπολης χαρακτήρισε τον εν λόγω γάμο ως μορφή ενδοοικογενειακής και με βάση το φύλο βίας. Εξάλλου, η στάση της Ευρώπης εμπεδώνεται και με το πρόσφατο ψήφισμα του Κοινοβουλίου σχετικά με το Μπαγκλαντές [2017/2648 (RSP)], με το οποίο, αν και αναγνωρίζει την πρόοδο που έχει σημειώσει η χώρα στον τομέα αυτό, την καταδικάζει για τις παραβιάσεις ως προς τις διεθνείς ανθρωπιστικές δεσμεύσεις της. Ως προς τον Οργανισμό Ηνωμένων Εθνών, ήδη από το 2014, με ένα Ψήφισμα αναγνωρίζει και προβληματίζεται για τη σοβαρότητα της κατάστασης, ζητώντας από τα κράτη-μέλη να συνεχίσουν την προσπάθεια προστασίας της αξίας του ανθρώπου (Γενική Συνέλευση, A/69/484, Δεκ. 2014).

Πολλοί μελετητές συνδέουν τον γάμο ανηλίκων και με τη Συμπληρωματική Σύμβαση για την Κατάργηση της Δουλείας, του Δουλεμπορίου και κάθε Θεσμού και Πράξης όμοιας με Δουλεία του 1957, που απαγορεύει κάθε πράξη με την οποία μία γυναίκα αντιμετωπίζεται ως μέσο συναλλαγής (π.χ. προίκα). Συγχρόνως η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρα 1-2) και ο Χάρτης των Θεμελιωδών Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης του 2000 -ο οποίος απέκτησε νομική δεσμευτικότητα το 2009- (άρθρο 1) προστατεύουν ρητά την ανθρώπινη αξιοπρέπεια.

Στην πράξη, το δικαίωμα δημιουργίας μίας αυτόνομης, ανεξάρτητης και αυτοκυριαρχούμενης προσωπικότητας των  γυναικών θίγεται ανεπανόρθωτα, όχι μόνο τη στιγμή της σύναψης του γάμου αλλά και κατά τη διάρκεια αυτού. Σε πολλές οικογένειες της Ασίας και της Αφρικής το κορίτσι προσδιορίζεται μόνο μέσα από το γάμο και το συνακόλουθο σχηματισμό οικογένειας. Με το γάμο το κορίτσι εκπληρώνει το ρόλο της υπηρετώντας  τον άντρα της και τους συγγενείς του, παραμένοντας «άσπιλο». Στα παραπάνω προστίθεται και η μεγάλη διαφορά ηλικίας νύφης- γαμπρού, με τον τελευταίο να είναι πολλές φορές τουλάχιστον 10 χρόνια μεγαλύτερος. Σε ένα τέτοιο περιβάλλον, όλες οι αποφάσεις λαμβάνονται από τον άντρα, ενώ σημειώνονται και περιστατικά ενδοοικογενειακής βίας.

Μία ακόμη έκφανση της παραβίασης των παραπάνω δικαιωμάτων είναι η μετατροπή των γυναικών σε θύματα εμπορίας ναρκωτικών και εμπορίου λευκής σαρκός. Και αυτό γιατί συχνά πωλούνται ως αντάλλαγμα για χρέη στους διακινητές και εξαναγκάζονται σε εργασία στις φυτείες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η καλλιέργεια και εμπορία όπιου στο Αφγανιστάν. Παρόμοια κατάσταση σημειώνεται και σε περιοχές με εμφύλιες διαμάχες, υπό το καθεστώς ανταγωνισμού και τρομοκρατίας μεταξύ των κρατικών και των επαναστατικών κινημάτων (militia groups), π.χ. Σιέρα Λεόνε, αλλά και σε συνοριακές περιοχές, όπως στα σύνορα Κίνας- Μιανμάρ.

Πολύ σημαντική κρίνεται και η κατοχύρωση του δικαιώματος στην εκπαίδευση από την Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 26) και το Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα (άρθρο 13-14). Στο πλαίσιο αυτό παρατηρείται σχεδόν καθολική αποπομπή των ανήλικων συζύγων από τα σχολεία από την τέλεση του γάμου. Πέρα από το γεγονός ότι πολλοί γονείς/ κηδεμόνες θεωρούν περιττή την εκπαίδευση των κοριτσιών βάσει των αντιλήψεων περί του ρόλου της γυναίκας στην κοινωνία, πολλά παιδιά (ειδικά όταν και οι δύο σύζυγοι είναι ανήλικοι) αναγκάζονται εκ των πραγμάτων να εγκαταλείψουν το σχολείο λόγω του φόρτου εργασίας. Συνακόλουθα η έλλειψη εκπαίδευσης προκαλεί αίσθημα μειονεξίας και κοινωνικού αποκλεισμού για τον αγράμματο σύζυγο.

Κρίσιμες θεωρούνται και οι παραβιάσεις στο δικαίωμα της υγείας – ψυχικής και σωματικής. Κατ’ αρχάς και τα δύο αυτά δικαιώματα, καθώς και η γενικότερη ευημερία κατοχυρώνονται στο Σύνταγμα του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας (WHO) του 1946 (Προοίμιο) και στην Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (άρθρο 25). Επίσης, τη βία κατά των γυναικών/ κοριτσιών απαγορεύουν το Πρωτόκολλο του Αφρικανικού Χάρτη για τη Βία κατά των Γυναικών-2003 (άρθρο 4), ο Αραβικός Χάρτης για τα Ανθρώπινα Δικαιώματα-2004 (άρθρο 33 παρ.2) και η Σύμβαση των Ηνωμένων Εθνών για τα Δικαιώματα του Παιδιού του 1989 (άρθρο 19).

Ως προς την ψυχολογική κατάσταση των παιδιών που οδηγούνται με τη βία στο γάμο παράμετροι επηρεασμού είναι η απότομη ανάληψη ευθυνών, το νέο κοινωνικό περιβάλλον και η κακομεταχείριση από μέλη της οικογένειας του συζύγου. Η έφηβη σύζυγος επιφορτίζεται με τη διαχείριση του νοικοκυριού, τη συμβολή στις αγροτικές ή γεωργικές εργασίες, ενώ συχνά είναι έγκυος ή/ και μητέρα. Ενδεικτικά, στο Μπενίν (Δ. Αφρική), επιχειρούνται γάμοι με 10-13χρονα κορίτσια και όσα δεν επιθυμούν τη σύναψη μπορεί να αποπειραθούν και αυτοκτονία.  Ως προς τη σωματική υγεία, αρχικά, η σύναψη σαρκικών σχέσεων με προ-εφήβους προκαλεί τραυματισμούς και προβλήματα στη γονιμότητα. Επακόλουθα αυτής είναι μεταξύ άλλων ασθένειες όπως το μαιευτικό συρίγγιο και ο ιός HIV/AIDS. Η πρόωρη εγκυμοσύνη διπλασιάζει τα ποσοστά θνησιμότητας τόσο για τη μητέρα όσο και για το βρέφος. Αποτροπιασμό στη διεθνή κοινότητα έχει προκαλέσει και η πρακτική της κλειτοριδεκτομής (female genital mutilation), όπου αρκετά κορίτσια πεθαίνουν εξ’ αιτίας της μεγάλης απώλειας αίματος και των (επι)μολύνσεων.

Οι προαναφερθείσες διεθνείς συμφωνίες προσθέτουν στον ορισμό της υγείας την ευημερία (ένδυση, στέγαση, ιατρική περίθαλψη). Εδώ λοιπόν, κατατάσσεται και το χαμηλό επίπεδο οικονομικής και κοινωνικής ζωής, που χαρακτηρίζει πολλές κοινωνίες, στις οποίες τελούνται τέτοιοι γάμοι. Και τούτο διότι ένα μεγάλο μέρος του πληθυσμού παραμένει ανειδίκευτο μειώνοντας έτσι τις πιθανότητες ανάπτυξης. Επίσης, πρέπει να σημειωθεί πως 20% των γάμων ανηλίκων λαμβάνει χώρα σε περιοχές οικονομικά αναπτυσσόμενες, με πραγματικές δυσκολίες για τις οικογένειες να αναθρέψουν τα παιδιά τους ή να τους εξασφαλίσουν μία πλούσια προίκα.

Η προστασία της πολιτισμικής παράδοσης, και κατά συνέπεια η ενάσκηση εθίμων, κατοχυρώνεται από τη διεθνή κοινότητα ως δικαίωμα στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Οικονομικά, Κοινωνικά και Πολιτιστικά Δικαιώματα- 1966 (άρθρο 15 παρ.1 περ. a),στο Διεθνές Σύμφωνο για τα Αστικά και Πολιτικά Δικαιώματα- 1966 ( άρθρο 27), στο Σύμφωνο για τα Δικαιώματα του Παιδιού- 1989 (άρθρο 29) και στο Πρωτόκολλο για τα Δικαιώματα των Γυναικών στην Αφρική- 2003 (άρθρο 17). Ταυτόχρονα, το Σύνταγμα της Δημοκρατίας της Νότιας Αφρικής του 1996 και η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του 1996 (Bill of Rights) – η οποία περιέχεται στο παραπάνω Σύνταγμα-  (τμήμα 30,31) αναφέρονται στην ισότητα και την πολιτιστική παράδοση αντίστοιχα.

Τέλος, ο γάμος ανηλίκων έχει αναγνωριστεί αυτούσιος ως επιζήμια πράξη για τα δικαιώματα του παιδιού: UNHCR- 1979, UNICEF- 2005, WHO- 2010, UNIFEM- 2011, CRC- 2004.

III. Εθνικές Νομοθεσίες

Στο χώρο των εθνικών νομοθεσιών διακρίνονται κυρίως 3 τάσεις ◦ κράτη που απαγορεύουν εντελώς τον γάμο ανηλίκων, κράτη που τον επιτρέπουν υπό περιπτώσεις και κράτη που τον επιτρέπουν αδιακρίτως.

Συνήθως θεσπίζεται ένα κατώτατο όριο ηλικίας, το οποίο όμως παρακάμπτεται από εξαιρέσεις. Οι συνηθέστερες εξαιρέσεις που προβλέπονται στους νόμους διαφόρων κρατών είναι (α) η γονική συναίνεση, (β) η επίκληση κοινωνικοοικονομικών λόγων όπως πρόωρη εγκυμοσύνη, οικονομική δυσχέρεια, (γ) η δικαστική κρίση και (δ) η αντίθετη πρόβλεψη του θρησκευτικού ή εθιμικού δικαίου της περιοχής.

Η πρόβλεψη γονικής συναίνεσης εφορμάται από την εφαρμογή πατριαρχικών αντιλήψεων σχετικών με την υποτίμηση των γυναικών. Οι γονείς δίνουν τη συγκατάθεσή τους να παντρευτεί το ανήλικο τέκνο τους στις εξής περιπτώσεις: φυλετικές ή θρησκευτικές νομοδιδασκαλίες όπως ο νόμος Sharia όπου η ήβη θεωρείται ενηλικίωση (π.χ. Ιορδανία, Σαουδική Αραβία), αποσυμφόρηση των οικονομικών βαρών της οικογένειας, πρόωρη εγκυμοσύνη, τιμή και φήμη της οικογένειας (π.χ. Ινδία- κάστες).

Στην εξαίρεση της προσφυγής στο δικαστήριο, ο δικαστής καλείται με αυστηρώς νομικά κριτήρια, και αξιοποιώντας τη δυνατότητα να ακούσει και τους δύο μελλόνυμφους, να κρίνει αν πράγματι ο σχεδιαζόμενος γάμος θα βελτιώσει ή όχι το επίπεδο και την ποιότητα ζωής και των δύο. Αυτό συμβαίνει για παράδειγμα στη Νέα Ζηλανδία με τη μειονότητα των Μαορί, όπου ισχύει κατ’ αρχήν το κατώτατο όριο  των 18 ετών. Κατ ΄ εξαίρεση, σε ανήλικους 16-17 ετών, ο δικαστής καλείται να ακούσει τον ανήλικο και τους κηδεμόνες του, να λάβει υπόψη τις ηθικοκοινωνικές παραμέτρους που χαρακτηρίζουν το περιβάλλον του ανηλίκου και να συλλέξει όσο το δυνατόν επαρκέστερες πληροφορίες για τη σχέση μεταξύ των παραπάνω στοιχείων [Marriage (Court Consent to Marriage of Minors)- 2018 (Section 18)]. Ίδια πρακτική ακολουθείται και στην Ελλάδα, όπου παρά το γενικό όριο των 18 ετών, κατ’ εξαίρεση το δικαστήριο μπορεί να ακούσει τον ανήλικο που επιθυμεί να τελέσει γάμο και τους ασκούντες την επιμέλεια (ΑΚ 1350).

Το ζήτημα του «γάμου ανηλίκων» εδράζεται και στη σύγκρουση εθίμου και νόμου- διεθνούς συμφωνίας. Η νομική επιστήμη αναγνωρίζει την παράλληλη και ισότιμη πορεία εθίμου και νόμου στο χώρο του δικαίου. Από τη μία υποστηρίζεται πως σε περίπτωση που ένα έθιμο καταπατά τα ανθρώπινα δικαιώματα, τα οποία ένας νόμος προστατεύει, τότε θα υπερισχύσει ο νόμος. Από την άλλη υποστηρίζεται η προστασία δικαιωμάτων στην ανάπτυξη της προσωπικότητας, της θρησκευτικής συνείδησης και της πολιτιστικής παράδοση.

Ιδιάζουσα πρακτική παρατηρείται στις χώρες της Αφρικής και ιδίως στο Νότιο της αφρικανικής ηπείρου. Σ’ αυτές, παρόλο που σύμφωνα με το Σύνταγμα της Νότιας Αφρικής, αλλά και  με τον Αφρικανικό Χάρτη για τα Δικαιώματα και την Ευημερία του Παιδιού- 1990 (άρθρο 21) και το σχετικό Πρωτόκολλο για τα Δικαιώματα των Γυναικών στην Αφρική- 2003 ζητείται από τα αφρικανικά κράτη να ορίσουν τα 18 έτη ως κατώτατο όριο σύναψης γάμου, οι λαοί δεν συμμορφώνονται με ομοιόμορφο τρόπο. Σε αυτό το σημείο μπορεί να αναφερθεί η Τανζανία που θεσπίζει τα 15 έτη (Law of Marriage Act 1971, Section 15) και η Νιγηρία που παρά τα 17 έτη του Nigerian Child’s Rights Act-2003 εφαρμόζει το γάμο στα 13 χρόνια, ενώ στην περιοχή Kebbi στα 11 (UNFPA 2003). Αποκλίσεις υπάρχουν στη Μοζαμβίκη και τη Μαδαγασκάρη, όπου παντρεύονται στα 14, και στην Ισημερινή Γουινέα στα 12. Συγκεκριμένα, εφαρμόζονται έθιμα όπως “wahiya” (Νιγηρία), “ukuthwala”  (Zulu, Twara, Shona), “nhlanzi”, ”kupimbira”(Μαλάουι), “kuzvarira” (Ζιμπάμπουε), τα οποία χαρακτηρίζονται από βίαια αρπαγή των κοριτσιών από μεγαλύτερους άνδρες, πολλές φορές με συναίνεση των γονέων. Ισχυρή άσκηση εθίμων παρατηρείται και στην Ουγκάντα.

Ο γάμος ανηλίκων προβληματίζει την Ευρώπη όσον αφορά τους μετανάστες και τους πρόσφυγες, οι οποίοι επιθυμούν να τελέσουν τέτοιους γάμους, βασιζόμενοι στο εθιμικός δίκαιο των περιοχών τους που επιτρέπει τον γάμο ανηλίκων και σε αντίθεση με το γράμμα του νόμου των χωρών υποδοχής.. Στο πλαίσιο οργάνωσης της μεταναστευτικής πολιτικής, θεσπίστηκε στο Ηνωμένο Βασίλειο το Forced Marriage (Civil Protection) Act 2007. Με την πράξη αυτή επεκτάθηκε η δικαιοδοσία των οικογενειακών δικαστηρίων και συγκεντρώθηκαν οι προϋποθέσεις για να αποτραπούν τα ταξίδια έφηβων κοριτσιών στις πατρίδες τους με σκοπό να παντρευτούν με τη βία και να γίνουν θύματα αρπαγής.

Στις χώρες που δεν έχουν καμία απολύτως πρόβλεψη για τον γάμο ανηλίκων, και συνεπώς τον επιτρέπουν σε κάθε περίπτωση, ανήκουν η Σαουδική Αραβία και η Υεμένη. Ακολουθεί ο Λίβανος με κατώτατο όριο ηλικίας τα 13 για τα αγόρια και τα 9 για τα κορίτσια, και το Ιράν με 15 για τα αγόρια και 13 για τα κορίτσια.

Η ποινικοποίηση του γάμου ανηλίκων δεν έχει βρει παρόλα αυτά ευρύ πεδίο εφαρμογής. Στην ποινική δικαιοδοσία χαρακτηρίζεται ως «σεξουαλική βία και μορφή δουλείας», ενώ λίγες φορές απασχόλησε τις δικαστικές αίθουσες: στο Special Court for Sierra Leone και στο Extraordinary Chambers in the Courts of Cambodia. Αυτό δικαιολογείται ίσως από την αργοπορημένη ισχυρή γυναικεία παρουσία στα διεθνή δικαστήρια αλλά και από την αμφιλεγόμενη αποτελεσματικότητα της ποινικοποίησης. Αναλυτικότερα, η διεθνής κοινότητα τείνει να δώσει περισσότερη αξία στον εν τω βαθεί επηρεασμό των διαφόρων κοινωνιών παρά σε νομοθετήσεις και ποινικοποιήσεις που μπορεί να αποδειχθούν βιαστικά και επιπόλαια βήματα προς τη συνειδητοποίηση της επικινδυνότητας του «γάμου ανηλίκων».

Αυτό που σε κάθε περίπτωση έχει σημασία είναι η επιρροή που μπορεί να ασκηθεί στη συνείδηση δικαίου και στη σταδιακή αύξηση του ορίου ηλικίας ανάλογα με την ωριμότητα της εκάστοτε κοινωνίας. Σαν παράδειγμα, μπορούμε να αναφέρουμε την Αυστραλία και το πολυπολιτισμικό δίκαιο που έχει υιοθετήσει υπέρ των Αβορίγινων.

Συμπέρασμα

Με βάση τα διαθέσιμα στατιστικά στοιχεία, η ελάττωση σύναψης γάμων ανηλίκων έχει σημειώσει πρόοδο την τελευταία εικοσαετία. Παρόλα αυτά, η παγκόσμια γνώμη εξακολουθεί να προβληματίζεται επ’ αυτού. Μόλις τον προηγούμενο Μάιο η Σουηδία εξήγγειλε ανακοίνωση στην οποία συμβούλευε όσα κορίτσια φοβούνται, ότι θα μεταφερθούν με αεροπλάνο στις πατρίδες τους για να προβούν σε γάμο χωρίς τη συναίνεσή τους, να τοποθετήσουν ένα μεταλλικό κουτάλι στο εσώρουχό τους. Έτσι θα γίνουν αντιληπτές στο μηχάνημα εντοπισμού και θα οδηγηθούν στις Αρχές όπου θα μπορούν να ζητήσουν βοήθεια. Κριτική ασκήθηκε, από την άλλη στην Αγγλία και στην αναποτελεσματική προστασία που προσφέρει, καθώς η ρήτρα της γονικής συναίνεσης καταλήγει καταχρηστική.  Σημαντική κρίνεται τέλος και η συνάντηση για «Διαβούλευση και Διάλογο με παραδοσιακούς και πολιτιστικούς ηγέτες σχετικά με το γάμο ανηλίκων και τον ακρωτηριασμό των γυναικείων γεννητικών οργάνων (FGM) στην Ανατολική και Νότια Αφρική», η οποία έλαβε χώρα το Νοέμβριο στο Μπλαντάιρ του Μαλάουι.

Συμπερασματικά, το πλήθος διεθνών συμφωνιών που προασπίζουν τα δικαιώματα του παιδιού και των γυναικών πρέπει να συνδυαστούν αρμονικά με την ιδιοσυγκρασία και την κουλτούρα κάθε περιοχής, έτσι ώστε βαθμιαία να εξαλειφθεί το καταπιεστικό φαινόμενο του γάμου ανηλίκων με ειλικρινή και άμεση συμμετοχή των κρατών προς αυτό.

Παραπομπές

1. Al-Hakami, H. and McLaughlin, K. (2016). Debatable Marriages: Marriage and Child Marriage in Saudi Arabia. Marriage & Family Review, 52(7)
2. Anon, (2018). [online] Available here. [Accessed 16 Nov. 2018]
3. Arthur, M., Earle, A., Raub, A., Vincent, I., Atabay, E., Latz, I., Kranz, G., Nandi, A. and Heymann, J. (2017). Child Marriage Laws around the World: Minimum Marriage Age, Legal Exceptions, and Gender Disparities. Journal of Women, Politics & Policy, 39(1)
4. Batha, E. (2018). Swedish Girls Fearing Forced Marriage Told to Hide Spoon in Underwear. [online] Global Citizen. Available here. [Accessed 22 Jun. 2018]
5. Batha, E. (2018). Child marriage survivors say UK law legitimizes ‘terrible’ abuse. [online] U.S. Available here. [Accessed 16 Nov. 2018]
6. Gaffney-Rhys, R. (2012). A comparison of child marriage and polygamy from a human rights perspective: are the arguments equally cogent?. Journal of Social Welfare and Family Law, 34(1)
7. Gaffney-Rhys, R. (2009). The implementation of the Forced Marriage (Civil Protection) Act 2007. Journal of Social Welfare and Family Law, 31(3)
8. Gaffney-Rhys, R. (2011). International law as an instrument to combat child marriage. The International Journal of Human Rights, 15(3)
9. Gaffney-Rhys, R. (2009). The implementation of the Forced Marriage (Civil Protection) Act 2007. Journal of Social Welfare and Family Law, 31(3)
10. Igareda, N. (2017). Forced marriage in Europe: from a migration problem in a global world to the old phenomenon of gender violence. Rivista di Criminologia, Vittimologia e Sicurezza, (XI, 2, 2017)
11. Minors (Court Consent to Relationships) Legislation Act 2018 (2018/22), New Zealand Parliament, Heyes J.
12. Monyane, C. (2013). Is Ukuthwala Another Form of ‘Forced Marriage’? South African Review of Sociology, 44(3)
13. Mwamvani, C. (2018). Malawi making progress in ending child marriages – The Maravi Post. [online] The Maravi Post. Available here. [Accessed 16 Nov. 2018]
14. Nahamya, E. (2017). Child, early, and forced marriages (CEFM) in the Commonwealth: the role of the judiciary. Commonwealth Law Bulletin, 43(1)
15. Nawa, F. (2018). The Truth About Opium Brides. [online] Foreign Affairs. Available here. [Accessed 16 Nov. 2018]
16. O’Brien, M. (2015). ‘Don’t kill them, let’s choose them as wives’: the development of the crimes of forced marriage, sexual slavery and enforced prostitution in international criminal law. The International Journal of Human Rights, 20(3)
17. Ouattara, M., Sen, P. and Thomson, M. (1998). Forced marriage, forced sex: The perils of childhood for girls. Gender & Development, 6(3)
18. Parkinson, P. (1994). Taking Multiculturalism Seriously: Marriage Law and the Rights of Minorities. [online] Australasian Legal Information Institute. Available [Accessed 16 Nov. 2018]
19. Rembe, S., Chabaya, O., Wadesango, N. and Muhuro, P. (2011). Child and forced marriage as violation of women’s rights, and responses by member states in Southern African Development Community. Agenda, 25(1)
20. Renzaho, A., Kamara, J., Stout, B. and Kamanga, G. (2017). Child rights and protection in slum settlements of Kampala, Uganda: A qualitative study. Journal of Human Rights, 17(3)
21. Resolution adopted by the General Assembly on 18 December 2014.A/RES/69/156
22. Sabbe, A., Oulami, H., Hamzali, S., Oulami, N., Le Hjir, F., Abdallaoui, M., Temmerman, M. and Leye, E. (2014). Women’s perspectives on marriage and rights in Morocco: risk factors for forced and early marriage in the Marrakech region. Culture, Health & Sexuality, 17(2)
23. Shih, E. (2013). Health and Rights at the Margins: Human trafficking and HIV/AIDS amongst Jingpo ethnic communities in Ruili City, China. Anti-Trafficking Review, 2.
24. Swan, G. (2018). Child marriage in Jordan: breaking the cycle | Forced Migration Review. [online] Fmreview.org. Available here. [Accessed Feb. 2018].
25. Ψήφισμα του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου της 6ης Απριλίου 2017 σχετικά με το Μπανγκλαντές, συμπεριλαμβανομένων των γάμων ανηλίκων (2017/2648(RSP)), Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, (2018/C 298/09), Επίσημη Εφημερίδα της Ευρωπαϊκής Ένωσης,2018

Υπερσύνδεσμος για την πρωτότυπη δημοσίευση [Accessed Dec. 2018]: https://thesafiablog.com/2018/12/26/analysis_vakalopoulou/

Καλλιόπη – Άννα Βακαλοπούλου